Azulejos - ceramiczne płytki do wykładania ścian o szkliwie cynowym, najczęściej niebieskim - sprowadzili do Europy Maurowie w XIII wieku i to właśnie one miały szczególne znaczenie w dekoracji architektonicznej w Portugalii.
W żadnym kraju europejskim ceramiczna dekoracja architektury nie osiągnęła takiego poziomu artystycznego i takiego bogactwa form jak na ziemi portugalskiej. Architekturze, żeby nie wydawała się nieprzyjazna i niepełna, potrzebna jest współobecność innych sztuk. Dawniejsze epoki to pojmowały i wprowadzały w czyn, zapraszając do współpracy rzeźbiarzy, malarzy, witrażystów, snycerzy. W Portugalii do architektury wprowadzono ceramikę - na skalę dotąd niespotykaną. Szczególne znaczenie w dekoracji architektonicznej tego kraju miały azulejos - ceramiczne płytki do wykładania ścian o szkliwie cynowym, najczęściej niebieskim. Azulejos sprowadzili do Europy Maurowie w XIII w. Najpierw wykorzystano tę technikę w Hiszpanii, w dekoracjach pałaców w Alhambrze i Grenadzie, arcydziełach architektury wzniesionych w XIV w. przez królów z arabskiej dynastii Nasrydów.
Prawdziwie europejskie wcielenie tej techniki objawiło się jednak dopiero w końcu XVI w. i w XVII w. w Portugalii. Za jednego z prekursorów i jednocześnie najważniejszych twórców tego rodzaju dekoracji ceramicznych uważa się Marcala de Matos, autora azulejos w Quinta da Bacalhoa w Azeito (1565 r.). Marcal de Matos był uczniem malarza flamandzkiego Filipa de Gois, co nie było bez znaczenia dla dalszego losu tej oryginalnej techniki. Wpływ północnoeuropejskiej sztuki zaważył na kształcie portugalskich azulejos, które motywy czerpały z rycin flamandzkich manierystów.
W portugalskiej sztuce dekoracji ceramicznej złączyły się w sposób idealny arabska technika i europejskie zamiłowanie do figuracji. W Portugalii azulejos wykorzystywano w szerokiej skali, zarówno w sztuce sakralnej, jak i świeckiej. Wykładano biało-niebieskimi płytkami fasady kościołów i kamienic, zdobiono nimi klasztorne i kościelne wnętrza, ołtarze, antepedia i pałacowe korytarze oraz klatki schodowe. W XVII w. popularne stają się azulejos kobiercowe - wielkoformatowe kompozycje figuralne, w obramowaniu roślinnym np. z liści akantu, kiści winogron, czasem muszli, ptaków, wzorowane na obramieniach gobelinów. Tematy tych ceramicznych „kobierców" są rożne; religijne (żywoty świętych, sceny biblijne) i świeckie, historyczne, (bitwy, wizerunki władców) oraz rodzajowe (corridy, polowania, animalistyka).
Jedną z najbardziej okazałych scen animalistycznych wykonanych w technice azulejos jest tzw. „podręcznik myśliwski" - klatka schodowa w Seminarium Królewskim w Santarem. Hol, parter i pierwsze piętro Seminarium w całości wyłożone są biało-niebieskimi płytkami. Ta monumentalna kompozycja stanowi wykład sztuki myśliwskiej, a ponieważ we wszystkich prawie sekwencjach tego wykładu występują psy, klatka schodowa w Santarem jest chyba najbardziej monumentalnym dziełem plastyki z psim motywem. Na 100 metrach kwadratowych tego wnętrza projektant - niestety nieznany, jak większość twórców azulejos - rozwinął opowieść o wspaniałościach i niebezpieczeństwach żywota psa myśliwskiego.
Częstym tematem animalistycznych azulejos są też „macacaria", sceny rodzajowe, przedstawiające małpy ubrane wedle mody epoki i w karykaturalny sposób naśladujące ludzi. „Macacaria" są typowe dla sztuki niderlandzkiej i z północy trafiły do zdobnictwa portugalskiego. Wśród azulejos z motywem „macacariow" warto wyróżnić kompozycję z Palazio Fronteira w Lizbonie, którą jednocześnie można uznać za sympatyczne wprowadzenie do interesującej nas tematyki kociej. Widzimy tam bowiem koci chór - koty miauczą z nut - dyryguje małpa wystrojona na wzór orientalny, bardzo modny w rokoku. Nie jest to jedyne dzieło ułożone z fajansowych, polichromowanych płytek poświęcone kotom, jakie można podziwiać w przebogato dekorowanym ceramiką Palazio Fronteira, jest tam jeszcze „portret podwójny" dwóch kociaków przy kolacji, jeden z nich raczy się rybką.
Kot występuje także w scenach myśliwskich. Na przepysznym kobiercowym azulejos z 1660 r. widzimy to zwierzę w roli myśliwego, nieszczęśliwą ofiarą natomiast jest szczur. Wielkoformatowa kompozycja „Kot i szczur" kształtem zbliża się do kwadratu, jej powierzchnia ma wymiary 166 cm x 157 cm, tworzą ją 144 płytki. Polowanie odbywa się w podgórskim, sfalowanym pejzażu, główna scena obudowana jest bogatą floraturą, w jej rogach artysta umieścił cztery lwie głowy, dając do zrozumienia, że kot jest stworzeniem mężnym o odwadze bliskiej tej, jaką się szczyci jego większy kuzyn, lew. Kot-myśliwy łowy prowadzi ze spokojem i gracją, przekonany o tym, że szczur mu nie umknie, chociaż taki inteligentny.
Technika azulejos tworząca, obok witrażu, najwspanialszy ze znanych efektów dekoracyjnych, rozwijała się przez trzy wieki, od baroku, rokoka po klasycyzm, wchłaniając charakterystyczne formy tych wszystkich stylów. Kompozycje z polichromowanych płytek ceramicznych, na początku dwubarwne, biało-niebieskie, potem z dodatkiem żółci, w XVIII w. stają się wielobarwne. W końcu XVIII w. ten typ dekoracji jakby przygasa, być może wpływ na to wywarło najsilniejsze z lizbońskich trzęsień ziemi w 1755 r. Dziewiętnastowieczna, przemysłowa, pozbawiona ambicji artystycznych produkcja płytek ceramicznych dokonała reszty. Na krótko azulejos odzyskały swoją pozycję w okresie secesji, służąc jej dekoracyjnym formom. Najświetniejszy okres azulejos przypadł jednak na XVII wiek, czas, w którym powstała z przepychem, ale i z wdziękiem zdobiona scena myśliwska „Kot i szczur", pogodny „Koci koncert" i czarujące „Koty z rybką".
Tekst: Alicja Szubert-Olszewska
Magazyn Kocie Sprawy - Nr 109 listopad 2011
